Herken en erken (hoog)begaafdheid

SCALIQ heeft, met betrokkenheid van de Gelijke Kansen Alliantie van het Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap, onderzoek gedaan naar de staat van signalering van hoogbegaafde basisschoolleerlingen door leerkrachten en ouders, en naar welke variabelen daarop van invloed zijn.

Op basis van de onderzoeksresultaten zijn een factsheet en een magazine gemaakt om meer bewustzijn te creëren, en om jou als leerkracht, intern begeleider of beleidsmaker te helpen het onderwijsaanbod in jouw klas en op jouw school beter aan te laten sluiten bij de behoeften van hoogbegaafde leerlingen.

Op deze webpagina vind je handvatten en verwijzingen naar aanvullende bronnen die jou hierbij kunnen helpen.

(On)gezien

Doel van dit onderzoek was om te onderzoeken hoeveel van de cognitief sterke, mogelijk hoogbegaafde, leerlingen al in beeld zijn bij hun leerkracht. Daarnaast wilden we graag weten welke variabelen invloed hebben op of kinderen wel of niet gesignaleerd worden.

Wordt hoogbegaafdheid bij meisjes bijvoorbeeld vaak gemist, zoals veel experts aangeven? En klopt het dat kinderen met een migratieachtergrond vaker onderschat worden? Lees hier de samenvatting van het onderzoek.

Signaleren

Wat helpt om (hoog)begaafdheid beter te herkennen? Waarom is dit belangrijk? Welke verschillende hulpmiddelen om te signaleren zijn er, en hoe kun je deze integreren in de onderwijspraktijk? Welke kennis is daarvoor nodig?

En dan?

Weten om welke leerlingen het gaat is de eerste stap. Hoe kun daarna ook aansluiten bij hun behoeften? Welke andere factoren zijn daarbij belangrijk? Wie (en wat) neem je mee bij het uitwerken van een plan? Hoe borg je dit in goed beleid?

Factsheet

Deze factsheet bevat korte wetenswaardigheden en tips voor leerkrachten, en is bedoeld om bewustzijn te creëren. Hij kan worden afgedrukt als A3 poster, om op te hangen in bijvoorbeeld de lerarenkamer.

Download de factsheet met tips over het herkennen van en het onderwijs aan (hoog)begaafde leerlingen

Magazine

Dit magazine bevat naast tips ook interviews met onderwijsprofessionals en leerlingen van scholen die hebben meegewerkt aan het onderzoek. Hoe geven zij vorm aan het onderwijs aan hun (hoog)begaafde leerlingen?

Download het magazine met de samenvatting van het onderzoek "(On)gezien", aangevuld met interviews met, en tips voor, onderwijsprofessionals over herkennen van en onderwijs aan hoogbegaafde leerlingen.

Signaleren

Wanneer onderwijs langdurig niet aansluit bij de onderwijsbehoeften, en wanneer een kind sociaal te weinig aansluiting vindt in de klas, kunnen er problemen ontstaan in zowel gedrag als in het verwerken van de lesstof. Dat geldt zowel wanneer er sprake is van ontwikkelingsachterstanden, als bij een ontwikkelingsvoorsprong en/of (hoog)begaafdheid.

Een goede signalering is belangrijk als startpunt voor het beter aan kunnen sluiten bij de onderwijsbehoeften van leerlingen. Wat is het leerpotentieel van de leerling, en welke belemmerende en bevorderende factoren spelen een rol bij het kunnen waarmaken van dat potentieel?

Hoogbegaafde kinderen zijn er in allerlei vormen en maten, en hoogbegaafdheid beperkt zich ook zeker niet alleen tot kinderen van hoogopgeleide ouders. Hoe kun je hoogbegaafdheid zo kansengelijk mogelijk signaleren?

Informatie over signaleren

De publicatie over signaleren van het Kenniscentrum Hoogbegaafdheid geeft informatie over signaleren van leerlingen met kenmerken van begaafdheid, en hoe dat te verankeren in het schoolbeleid.

Signaleringsinstrumenten

Er zijn allerlei instrumenten beschikbaar die leerkrachten helpen bij het signaleren van (hoog)begaafde leerlingen, varierend van vragenlijsten voor ouders en leerkrachten tot online screeners en materialen voor stimulerend signaleren in de klas. Hieronder geven we enkele voorbeelden. Door directe en indirecte signaleringsinstrumenten te combineren kun je een zo breed mogelijk beeld verkrijgen van je leerlingen over alle leerjaren heen. De meeste instrumenten zijn ook los in te zetten.

Direct – screeners voor in de klas

Voordelen: Objectief, leerlingen maken zelf opgaven, leerkracht-onafhankelijk, geen voorkennis over hoogbegaafdheid nodig.
Nadelen: Sommige leerlingen vinden het lastig wanneer ze een opgave niet direct snappen (een individuele afname kan dan helpen), of laten bijvoorbeeld door vermoeidheid of andere externe factoren op het moment van afname niet zien wat ze kunnen. Het blijft dus belangrijk om ook op andere signalen van een ontwikkelingsvoorsprong te letten.

  •  SCALIQ – ZOOV+ (voor PO, groep 2 t/m 8) en VOQS (voor VO en MBO, alle leerjaren). Twee adaptieve, klassikale screeners waarmee cognitief sterke, mogelijk hoogbegaafde leerlingen snel en kansengelijk gesignaleerd kunnen worden. Leerlingen maken (klassikaal, in kleine groepjes of individueel) een serie visuele denkpuzzels. De screeners bevatten geen taal- of kennisvragen, en zijn dus ook geschikt voor kinderen met een taalachterstand. Een klassikale afname duurt ongeveer 15 minuten.
  • CBO – Groepsscreening (onderbouw VO). Klassikale capaciteitentest met aanvullende vragenlijsten. De screening duurt ongeveer een dagdeel.

Indirect – signaleringslijsten

Voordelen: Nemen vaak ook toets-/LVS-resultaten en de input van ouders mee.
Nadelen: Subjectief, een omgeving die niet voldoende stimulerend is, of een leerkracht die gedrag niet op de juiste manier interpreteert, kunnen maken dat een aanwezige ontwikkelingsvoorsprong toch niet gesignaleerd wordt. Vragen vaak een grote tijdsinvestering van de leerkracht.

  • Expertgroep Ontwikkelingsvoorsprong – Knappe Kleuters is een instrument dat leerkrachten helpt om een ontwikkelingsvoorsprong bij kleuters te herkennen
  • Topicus – Het Digitaal handelingsprotocol begaafdheid (DHH-PO) bevat signaleringsvragenlijsten voor ouders en leerkrachten
  • Eduforce – De online toolbox van Sidi PO bevat signaleringsvragenlijsten voor leerkrachten, ouders en leerlingen
  • HB in Ontwikkeling – De Quickscan en het instrument HB In-Zicht bevatten vragenlijsten voor leerkrachten en ouders. Beide instrumenten kunnen gratis worden gedownload.

Gesignaleerd, en dan?

Met alleen signaleren ben je er nog niet. Het is slechts een startpunt bij de zoektocht naar beter passend onderwijs.

Voor veel (hoog)begaafde kinderen is compacten en verrijken de eerste stap in het aansluiten bij hun onderwijsbehoeften. Dat hoeft niet veel extra werk te kosten: er zijn gelukkig veel goede methodes en materialen beschikbaar om het jou als leerkracht makkelijker te maken, en voor de leerlingen zelf is verrijking niet méér maar vooral ánder werk. 

Pas de volgorde van je instructies aan door eerst een korte instructie te geven. Leerlingen die daar voldoende aan hebben kunnen direct aan de slag, waarna jij verder kunt met de reguliere en eventueel verlengde instructie voor leerlingen die nog niet zover zijn. Maak waar mogelijk gebruik van een dag- of weektaak, waarop je herhalingstaken kunt vervangen door verdiepende of verrijkende opdrachten voor leerlingen die dat nodig hebben.

Informatie over compacten en verrijken

  • Kenniscentrum Hoogbegaafdheid – De brochure ‘Differentiatie’ bevat tips en praktische handvatten over differentiatie, aangevuld met video interviews met verschillende professionals
  • Kenniscentrum Hoogbegaafdheid – De brochure ‘Kansengelijkheid: alle kansen om te leren’ bevat informatie over kansengelijkheid en onderwijs aan leerlingen met kenmerken van begaafdheid, aangevuld met video interviews met verschillende professionals

Verrijkingsmaterialen

  • Slimme Kleuters – Tips en materialen voor verrijking in de onderbouw
  • Bekius – Werkboekjes en spelmaterialen voor meer- en hoogbegaafde leerlingen
  • Eduforce – Levelspel en Levelwerk: een totaalaanbod van verrijkende activiteiten voor alle groepen in het basisonderwijs. De werkboekjes uit deze boxen, zoals Rekentijgers en Denken over Taal, zijn ook los te koop
  • Vierkant voor Wiskunde – Wisschriften voor verbreding in groep 6, 7 en 8, en materialen voor het voortgezet onderwijs
  • W4Kangoeroe – Jaarlijkse wiskundewedstrijden voor leerlingen uit groep 3 tot en met de zesde klas van het voortgezet onderwijs (en MBO/HBO/WO). Op de website zijn alle opgaven van voorgaande jaren gratis beschikbaar als verrijkings- en oefenmateriaal
  • OMJS – De kaartensets ‘Veertig vragen voor verrijking‘ geven een aanzet om op een onderzoekende manier aan de slag te gaan met allerlei verschillende onderwerpen
  • Hoogbloeier – De Bloombox helpt je om jouw reguliere lessen uit te breiden met hogere-orde denkvragen

Bovenstaande lijst is maar een klein deel van alles wat er (online en offline) beschikbaar is. Het is ook mogelijk om te verrijken door middel van het stellen van ander soort vragen, of door te werken met onderzoekend leren. Bestaande materialen kunnen als inspiratie dienen om als leerkracht zelf verrijkingsopdrachten te bedenken, die je aan kunt passen aan de onderwijsbehoeften en interesses van je eigen leerlingen.

Als compacten en verrijken niet voldoende is

In een reguliere klas, waar je als leerkracht te maken hebt met 25 verschillende leerlingen met allemaal hun eigen ontwikkelpad, vaak met extra uitdagingen op het gebied van leren en gedrag, is het soms niet makkelijk om aan alle behoeften van hoogbegaafde leerlingen tegemoet te komen. 

Differentieren van de lesstof lukt maar tot op zekere hoogte, en aansluiting vinden is lastig als je de enige hoogbegaafde leerling in een klas bent. 

Welke andere opties zijn er daarnaast nog om het onderwijs aan hoogbegaafde leerlingen beter passend te maken?

Plusklassen

Voor alle kinderen is contact met ontwikkelingsgelijken belangrijk. Dit helpt hen bij het ontwikkelen van sociale vaardigheden en een correct zelfbeeld/ De meeste kinderen komen in hun eigen klas voldoende ontwikkelingsgelijken tegen. Voor hoogbegaafde leerlingen is dit minder vanzelfsprekend. Zij ontwikkelen zich op veel vlakken een stuk sneller dan de meeste van hun leeftijdsgenoten, waardoor er een mismatch kan ontstaan. Is die mismatch te groot, dan kunnen kinderen problemen krijgen op sociaal vlak. Ook is het bij te grote verschillen in ontwikkeling moeilijk om in één klas op al die verschillende niveaus les te geven.

Een deeltijd plusklas of voltijd hb-onderwijs kan dan uitkomst bieden. Hier kunnen leerlingen van verschillende klassen (of zelfs verschillende scholen) samenkomen, en …

 

Versnellen

Wanneer hoogbegaafde kinderen meer dan een jaar voorlopen op de lesstof, en compacten en verrijken alleen niet voldoende blijkt. kan het aan te raden zijn om een versnelling te overwegen. Uit onderzoek blijkt dat dit een zeer effectieve interventie is. Een argument om het niet te doen is vaak dat het problemen kan geven op sociaal vlak, maar het tegendeel is eerder waar: het is voor een kind makkelijker om aansluiting te vinden bij ontwikkelingsgelijken, ook al zijn ze ouder, dan bij leeftijdsgenoten die qua ontwikkeling veel minder ver zijn.

Meer over versnellen (vanuit wetenschap én praktijk) kun je lezen in deze brochure van het Kenniscentrum Hoogbegaafdheid.

 

Wat als je er zelf niet uitkomt?

Je hoeft als leerkracht, en als school, niet alle kennis zelf in huis te hebben. Twijfel je over de aanpak voor een specifieke leerling, of lukt het je als team (nog) niet om het bestaande beleid goed toe te passen? Schakel dan hulptroepen in.

Samenwerkingsverbanden hebben vaak aanvullende expertise in huis over hoogbegaafdheid, ook voor wat betreft de combinatie met leer- en gedragsstoornissen. En zo niet, dan hebben zij de middelen (en het netwerk) om hulp in te schakelen. Dat kan ondersteuning in de klas zijn voor een specifieke leerling, maar ook een teamtraining over hoogbegaafdheid en thema’s die daar een rol bij spelen.

En: vergeet ook de ouders niet. Als leerkracht of intern begeleider ben jij de expert op het gebied van onderwijs, maar ouders zijn expert waar het hun eigen kinderen betreft. Zorg voor een goede verstandhouding met ouders. 

Goed onderwijs maak je samen!

Een korte introductie

Weet je nog niet zoveel over hoogbegaafdheid? Of wil je je kennis erover even opfrissen? Dan is het gratis webinar ‘Introductie hoogbegaafdheid‘ van Femke Hovinga een goed startpunt.

Training en bijscholing

Er zijn allerlei hulpmiddelen beschikbaar voor signaleren van en diffentiëren voor (hoog)begaafde leerlingen, maar uiteindelijk zijn het de leerkrachten die het moeten doen. Daarvoor is kennis over hoogbegaafdheid en daaraan gerelateerde thema’s noodzakelijk. In de verschillende opleidingen tot leerkracht wordt hier maar weinig aandacht aan besteed. Training en bijscholing zijn dus belangrijk om de kennis over dit onderwerp te vergroten.

Door studiedagen in te richten rondom hoogbegaafdheid, kun je er als school (of beter nog: als stichting) voor zorgen dat leerkrachten in alle groepen de juiste basiskennis in huis hebben om het onderwijsaanbod beter aan te laten sluiten op de onderwijsbehoeften van (hoog)begaafde leerlingen.

Er zijn inmiddels meerdere expertisecentra rondom hoogbegaafdheid die scholen kunnen helpen met het verzorgen van trainingen of het opzetten van beleid. Zo verzorgt Talentissimo studiedagen en trajecten op maat voor scholen, stichtingen en samenwerkingsverbanden (PO en VO), en kunnen leerkrachten zich individueel inschrijven voor de cursussen van het LICH of van Novilo/Cedin. Ook op Hogescholen en Universiteiten zijn er mogelijkheden voor Post-HBO opleidingen over hoogbegaafdheid, zoals de ECHA/RITHA opleiding van de Radboud Universiteit.

Opzetten van beleid

Op scholen wordt de kar met betrekking tot passend onderwijs voor hoogbegaafde leerlingen vaak getrokken door leerkrachten die een persoonlijke affiniteit hebben met hoogbegaafde leerlingen. Wanneer zij van school of baan veranderen, vallen mogelijkheden voor ondersteuning of soms zelfs hele plusklassen weg. Het is daarom heel belangrijk dat het signaleren van en het differentiëren voor (hoog)begaafde leerlingen geborgd wordt in school- of zelfs stichtingbreed beleid.

Recources om scholen te helpen bij het vormgeven van beleid met betrekking tot hoogbegaafdheid:

Ondersteuning in de klas

Er zijn ook leerlingen waarvoor meer nodig is dan jij als leerkracht zelf (al) kunt bieden. Soms is daarvoor coaching-on-the-job of (tijdelijke) ondersteuning in de klas, vaak startend met een onderzoek naar de specifieke onderwijs- en begeleidingsbehoeften van de leerling, een goede optie. Informeer daarvoor eerst bij jouw samenwerkingsverband. Zij hebben vaak al aanvullende expertise in huis, of kunnen je vertellen met welke externe partijen zij al goede ervaringen hebben.

Er zijn door het hele land goed opgeleide professionals actief die veel ervaring hebben met onderzoek bij en/of ondersteuning aan (vermoedelijk) hoogbegaafde leerlingen. Er zijn online verschillende overzichten te vinden, zoals:

  • het Kwaliteitsregister Hoogbegaafdheid – professionals die getoetst zijn op opleiding, nascholing en ervaring
  • het overzichtskaartje op de website van SCALIQ – praktijken die voor begaafdheidsonderzoek onder andere gebruik maken van de KIQT+, veel van hen bieden ook ondersteuning aan scholen en/of ouders

Dubbel bijzonder

Hoogbegaafdheid kan ook voorkomen in combinatie met leer-, ontwikkelings- of gedragsstoornissen, zoals ASS of AD(H)D. Dan spreek je van ‘Dubbel bijzonder’. In zo’n geval is het vaak lastig om de vinger te leggen op waarom het met een leerling niet lekker loopt. Zo kan dyslexie bijvoorbeeld gemaskeerd worden door een zeer hoge intelligentie, en valt de hoogbegaafdheid tegelijk minder op wanneer lezen en schrijven moelijk gaat. 

Wanneer er sprake is van zowel hoogbegaafdheid als een bijkomende bijzonderheid volstaan alleen handvatten voor de ‘stoornis’ vaak niet, en andersom is het ook niet voldoende om op school en/of thuis enkel rekening te houden met de hoogbegaafdheid. Maatwerkinterventies zijn dan vaak noodzakelijk.

Meer weten over mogelijk dubbel bijzondere leerlingen?